Fluoxetine là gì

Trầm cảm thường được coi là hậu quả những rối loạn thần kinh của não bộ. Đó là trạng thái tình cảm suy sụp gắn liền với sự thiếu hụt những chất dẫn xuất thần kinh như serotonin và noradrenalin. Người bệnh thường buồn bã, ủ rũ, cảm thấy mình kém cỏi, vô dụng, rất khó tập trung tư tưởng, luôn mệt mỏi, cảm giác bất an, hay đau đầu, ngủ không ngon giấc, không thiết tha với cuộc sống [!].

Căn bệnh trầm cảm và sự kỳ vọng vào “thần dược prozac”

Cách đây hơn 20 năm, nhiều bác sĩ còn cho căn bệnh này chỉ xảy ra ở người lớn tuổi nhưng sau đó theo các nhà nghiên cứu tại Viện quốc gia về sức khỏe tâm thần Mỹ [NIMH], biểu hiện các triệu chứng trầm cảm không rõ rệt ở 8% thanh thiếu niên và 2% trẻ em [cá biệt có cháu mới 4 tuổi] và có tới 19 triệu người ở Mỹ mắc căn bệnh này.

Trước đây, giải pháp xung điện và tâm lý trị liệu là phương pháp điều trị chủ yếu. Vào những năm 1950 đã xuất hiện loại thuốc chống trầm cảm 3 vòng [amoscaprin, imipramin, tianeptin...] và đến năm 1987, sự xuất hiện của prozac [biệt dược của hãng Lilly_Mỹ- têngốc là fluoxetin] được kỳ vọng là một tiến bộ vượt bậc trong điều trị trầm cảm. Prozac là mặt hàng chủ bài của hãng, một trong số ít thuốc được kê đơn nhiều nhất thế giới, thường nhiều năm có mặt trong top 10 thuốc bán chạy nhất toàn cầu, doanh số thường ở mức trên dưới 3tỷ đôla/năm.

Khách hàng "ruột" của thuốc thường là giới chức cao cấp, các nhà hoạt động chính trị và các doanh nhân có tiếng. Thường sau thời gian làm việc căng thẳng hoặc trước các cuộc thương thảo quan trọng, để giữ được trạng thái bình thản, đạt hiệu quả, họ phải tìm đến thuốc chống trầm cảm, số 1 là prozac. Theo Tổ chức Y tế thế giới [WHO], số doanh nhân phải cầu cứu đến prozac [hoặc amphetamin] để vượt qua căng thẳng, lên dây cót tinh thần, cao nhất là ở Pháp, có tới 46%; Đức: 42%; Ý: 38%; Mỹ: 36%; Bồ Đào Nha và Thụy Điển: 27%, mặc dù tất cả đều thấy phương pháp đó ảnh hưởng đến sức khỏe.

Tác dụng và cách dùng prozac

Fluoxetin [tên biệt dược: prozac, fludac, fluxetin, proctin...] có dạng viên nang 10 và 20mg fluoxetin [hydroclorid] và dung dịch uống 20mg trong 5ml.

Tác dụng

Đây là một thuốc chống trầm cảm hai vòng, tác dụng liên quan tới ức chế tái thu nhập serotonin ở hệ thần kinh trung ương. Theo Grigori Enikilopov và các đồng nghiệp Mỹ thì fluoxetin gia tăng sự hình thành nơron mới ở vùng cá ngựa bằng cách tác động đến các tế bào ANP. Thời gian tác dụng chậm, để có tác dụng điều trị đầy đủ thường phải kéo dài từ 3- 5 tuần nên trường hợp trầm cảm nặng dùng thuốc này hạn chế hiệu quả. Do tác động đặc hiệu trên các nơron tiết serotonin nên giảm được một số tác dụng phụ của thuốc trầm cảm 3 vòng có trước. Thuốc được hấp thu tốt ở đường tiêu hóa trước khi uống. Hơn 90% thuốc bài tiết qua nước tiểu dưới dạng chất chuyển hóa không tác dụng. Nửa đời của thuốc tương đối dài [1- 3 ngày] và biến đổi không tuyến tính sau khi dùng liều nhắc lại [7- 15 ngày], nhất là ở người xơ gan do rượu thường kéo dài gần gấp đôi so với người bình thường. Thuốc thường được chỉ định trong điều trị bệnh trầm cảm, hội chứng sợ, chứng thèm ăn vô độ, rối loạn xung lực, cưỡng bức ám ảnh, mệt mỏi, giảm tập trung.

Chống chỉ định: quá mẫn với fluoxetin, người suy thận nặng, người có tiền sử động kinh, trẻ dưới 16 tuổi. Tránh dùng cho phụ nữ có thai hoặc đang cho con bú. Giảm liều cho người mắc bệnh gan hoặc suy giảm chức năng gan. Thuốc có tương tác với các chất ức chế monoamin oxydase [MAO] như furazolidin, procarbazin vì gây lú lẫn, kích động, chỉ nên dùng các thuốc ức chế MAO khi fluoxetin đã được thải trừ hoàn toàn [ít nhất 5 tuần].

Thuốc có thể gây buồn ngủ, giảm khả năng suy xét, phán đoán hoặc vận động nên cần lưu ý nhắc dùng thuốc khi lái xe, vận hành máy, làm việc trên cao hoặc thi hành công việc cần tỉnh táo. Thuốc có thể gây chóng mặt nên không đứng dậy đột ngột khi đang ở tư thế nằm hoặc ngồi. Liều dùng tùy theo từng thể bệnh, người bệnh mà được bác sĩ chỉ định dùng.

Tác dụng phụ: gây mệt mỏi, chóng mặt, ra mồ hôi, phát ban ngứa, buồn nôn, tiêu chảy, chán ăn, bồn chồn, mất ngủ, liệt dương, suy giảm tình dục. Đã xảy ra ở một số ít người bệnh: tình trạng cơn hưng cảm và hưng cảm nhẹ. Nếu bị khô miệng, có thể nhai kẹo cao su hoặc kẹo không đường, kéo dài 2 tuần thì nên đến bác sĩ để xử lý. Ngoài tác dụng chống trầm cảm, đầu năm 2002, trong khi theo dõi, điều trị cho một bệnh nhân bị tai biến mạch máu não, tình cờ các nhà khoa học Pháp phát hiện prozac có khả năng kích hoạt các dây thần kinh vận động của người bệnh chưa từng hoạt động để thay thế những vùng tế bào thần kinh bị hư hại, do đó prozac đang được thử nghiệm đối với những người bệnh bị liệt nửa người, hy vọng mở ra hướng điều trị mới.

Cái giá phải trả khi dùng prozac

Các thầy thuốc có nhận xét về nhược điểm của prozac gây cho bệnh nhân:

Bị suy giảm tình dục: Qua theo dõi, nhận thấy có đến 50% số người sử dụng loại thuốc này gặp những vấn đề về ham muốn tình dục và cực khoái, mức độ lớn hay nhỏ tùy thuộc vào liều lượng và tình trạng bệnh nặng hay nhẹ. Do prozac tác động đến serotonin nhưng lại gây cho các tế bào thụ cảm trở nên ít nhạy cảm hơn. Khắc phục nhược điểm này, thuốc chống trầm cảm amphebutamon có khả năng gây hưng phấn tình dục [thường dành cho phụ nữ] do có hoạt chất bupropion [dạng hydroclorid].

Xuất hiện tình trạng bạo lực: Báo cáo ở Mỹ cho thấy, tính đến tháng 2/2002 có khoảng 600 người bệnh đã biến thành con người khác khi dùng prozac. Ngày 16/3/1999, một bệnh nhân ở Oregon đã siết cổ làm chết một bệnh nhân khác cùng phòng sau 2 tháng dùng prozac. Theo bác sĩ David Healy [Ireland] thì prozac có thể tạo ra hội chứng tự sát. Cuộc thảm sát năm 1989 ở Kentucky [Mỹ] làm 8 người chết và 12 người bị thương đã có kết luận: thủ phạm là người ưa chuộng, từng dùng prozac trong thời gian dài.

Có nhiều nhà khoa học và nhà báo cho rằng Hãng dược phẩm Eli Lilly đã biết rõ những tác dụng phụ nguy hiểm của prozac từ lâu nhưng cố tình giấu hoặc giảm nhẹ các tác dụng bất lợi này.

Chữa không dứt bệnh: Qua theo dõi thấy prozac chỉ có hiệu quả từ 30- 60% trường hợp và nhiều người trong số này bị trầm cảm trở lại trong vòng 1 năm sau khi ngưng điều trị.

Các thuốc mới:

Do một số nhược điểm trên nên việc nghiên cứu tìm các thuốc chống trầm cảm mới vẫn đang tiếp tục:

- Các dẫn chất của fluoxetin: paroxetin [biệt dược deroxat của Hãng SmithKline- Beecham] viên 20mg và venlafaxin [biệt dược effexor- Hãng Wyeth- Mỹ] hy vọng hiệu quả hơn prozac, viên nén 20mg.

- Cymbalta [Hãng Eli Lilly] hiệu quả nhanh và có tỷ lệ cao hơn so với prozac.

- Agomelatin [Hãng Servier] được giới thiệu là hiệu quả cả trong trầm cảm cấp hay mạn, duy trì tác dụng kéo dài, giảm thiểu nguy cơ tái phát, hầu như không có tác dụng tiêu cực.

DS. Phạm Tiếp

Khi mới ra đời, fluoxetin được coi là thuốc chống trầm cảm huyền thoại dùng để giải lo âu như một thuốc an thần và đã tạo ra sự lạm dụng trong giới trẻ. Tuy nhiên, các nghiên cứu sau này cho biết, fluoxetin chỉ thực sự có hiệu quả trên một số dạng trầm cảm và là thuốc không dễ dùng...

Chỉ định và cách dùng của thuốc

Fluoxetin có một số chỉ định nhất định, với cách dùng chặt chẽ trong các trường hợp sau:

Điều trị trạng thái trì trệ kết hợp với lo âu: Sự trì trệ lo âu bao hàm ít nhất 4 trong 8 triệu chứng [thay đổi sự ngon miệng, thay đổi giấc ngủ, tâm thần vận động bối rối, chậm chạp, mất hứng thú hoạt động thông thường, giảm tính dục, tăng sự suy yếu, cảm thấy mình có lỗi, vô dụng, giảm sự tập trung, suy nghĩ chậm hoặc có ý nghĩ hay cố gắng tự sát]. Trong điều trị ngoại trú, chỉ định này chỉ áp dụng cho người trên 18 tuổi và hiệu lực chỉ có sau 5 - 6 tuần điều trị. Nếu dùng quá thời gian này, cần phải đánh giá lại lợi ích của thuốc.

Điều trị trạng thái rối loạn ám ảnh cưỡng bức [OCD]: Hiệu lực của thuốc chỉ có sau 3 - 5 tuần dùng thuốc.

Ngoài ra, thuốc còn dùng trong trạng thái rối loạn hoảng sợ [PD], trạng thái rối loạn sau chấn thương [PTSD] nhưng hiệu quả không cao.

Như vậy, fluoxetin có những chỉ định khá chặt chẽ chứ không phải dùng cho mọi dạng trầm cảm, liều cho mỗi chỉ định cũng khác nhau [nếu không khám mà tự dùng rất dễ dùng sai, không đúng liều]. Mặt khác, fluoxetin phải có một thời gian nhất định mới có hiệu lực đầy đủ [nếu nôn nóng muốn thấy hiệu quả tự tăng liều có thể bị tác dụng phụ].

Khi mới ra đời, thuốc được nhiều người trẻ dùng để giải lo âu như một thuốc an thần. Tuy nhiên, ngay với những chỉ định nêu trên thì tính hiệu lực và an toàn cho người dưới 18 tuổi chưa được nghiên cứu đầy đủ.

Khám, tư vấn cho bệnh nhân trầm cảm.

Những bất lợi...

Các tác dụng không mong muốn của fluoxetin không hề ít hơn các thuốc chống trầm cảm khác:

Khoảng cách giữa liều dùng và liều độc của thuốc khá rộng: Do ưu thế này, khi mới lưu hành, fluoxetin được đánh giá có tính an toàn hơn nhóm thuốc trầm cảm 3 vòng. Tuy nhiên, những nghiên cứu lâm sàng rộng lớn sau này cho thấy fluoxetin có tác dụng phụ không ít hơn và cũng không nhẹ hơn nhóm thuốc này. Đáng chú ý, trên một nghiên cứu ở 4.000 người dùng cho hay có 15% phải buộc ngừng thuốc do các tác dụng không mong muốn bao gồm: gây nhức đầu choáng váng, bồn chồn lo âu mất ngủ, giảm sự tập trung, giảm khả năng suy nghĩ phán xét, giảm các hoạt động; hạ thấp ngưỡng động kinh gây run; giảm tình dục khó xuất tinh, liệt dương; mệt mỏi suy nhược. Khi mới dùng fluoxetin còn rối loạn tiêu hóa, buồn nôn, tiêu chảy và gây phát ban da, ngứa.

Fluoxetin gây tích lũy, chậm thải trừ: Người bình thường sau một đợt dùng thuốc hoạt tính của thuốc và các chất chuyển hóa còn kéo dài đến 35 ngày. Khi dùng một liều đơn, người suy giảm chức năng hay bị bệnh gan, chu kỳ bán hủy là 6 - 7 ngày. Với người suy giảm chức năng hay bị bệnh thận, sự tích lũy fluoxetin tăng cao hơn so với người bình thường. Điều này gây nên các tác hại tiềm ẩn khi dùng, đặc biệt là khi dùng với các thuốc có tương tác với fluoxetin.

Có nhiều tương tác với các thuốc khác: Dùng chung với các thuốc trầm cảm khác, fluoxetin làm tăng nồng độ máu của các thuốc này, gây độc. Ví dụ, dùng fluoxetin chung với các thuốc IMAO hoặc mới ngừng dùng fluoxetin đã dùng IMAO thì bị sốt, thiếu linh động, co giật cơ, tính không ổn định, khép kín với khả năng thay đổi thất thường dấu hiệu sống, có trạng thái tâm thần bối rối tột độ tới mê sảng, hôn mê. Một vài trường hợp có hội chứng ác tính giống như thuốc an thần kinh đặc trưng. Với lithi, khi dùng chung, fluoxetin có thể làm giảm hay tăng lithi máu; cả hai trường hợp đều gây hại. Fluoxetin làm giảm sự thải trừ, tăng nồng độ diazepam máu, gây độc. Hay khi dùng với các thuốc có gắn kết yếu với protein huyết tương thì fluoxetin đẩy các thuốc này ra khỏi phức liên kết, làm cho nồng độ máu của các chất này tăng lên [như trường hợp coumarin, digitoxin]. Khi dùng với các thuốc có gắn kết mạnh với protein huyết tương thì các thuốc này đẩy fluoxerin ra khỏi phức liên kết, làm cho nồng độ máu của fluoxetin tăng. Cả hai trường hợp này đều gây độc.

Dùng sao cho an toàn?

Để dùng thuốc này an toàn, chỉ dùng trong các chỉ định cho phép, không lạm dụng cho các dạng trầm cảm khác. Nếu dùng kéo dài [trên 5 tuần], phải định kì kiểm tra, điều chỉnh liều [nếu cần thiết]. Khi dùng thuốc, cần kiên nhẫn chờ hiệu quả sau một thời gian [khoảng từ 3 - 5 tuần], không nôn nóng tăng liều. Không dùng cho người dưới 18 tuổi. Không dùng cho người có tiền sử hay đang bị động kinh. Cân nhắc khi dùng cho người suy giảm chức năng hay bị bệnh suy gan, suy thận. Không được dùng chung với IMAO, nếu dùng phải nghỉ dùng IMAO đủ 14 ngày mới được dùng fluoxetin.

DS. Bùi Văn Uy