HOẠT ĐỘNG CỦA THẦY VÀ TRÒ NỘI DUNG GHIHoạt động 1: Cá nhân GV giới thiệu khái quát Trung Quốc.GV cho HS quan sát hình “Các nươc đế quốc xâu xé cái bánh ngọt Trung Quốc”.H: Bức tranh nói lên điều gì? Tại sao tác giả bức tranh lại ví Trung Quốc như cái bánh ngọt khổng lồ bịcắt như vậy? Gọi HS phát biểu, sau đó GV giải thích:đây là bức tranh biếm họa trong SGK Lịch sử Pháp với dòng chú thích“Chiếc bánh Ga-tơ Trung Hoa”, ví như Trung Quốc cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX như chiếc bánh khổng lồ, không một đếquốc nào nuốt nổi mà phải tranh chấp, gianh giật, chia sẻ. Quá trình xâm lược Trung Quốc của các nước đế quốc được miêu tảqua hình ảnh cái bánh ngọt lớn đã bị các nước đế quốc cắt rời từng phần. Ngồi xung quang là sáu người với chiếc dĩa trongtay. Kể từ trái qua phải, đó là chân dung của Hoàng đế Đức, Tổng thống Pháp, Nga hoàng, Nhật hoàng, Tổng thống mĩ vàThủ tướng Anh đương thời.Hoạt động 2: Cá nhân H: Hãy nêu phong trào đấu tranh tiêu biểu chống đế quốc của nhân dân Trung Quốc giữa thế kỉ XIX?HS dựa vào SGK trả lời: - Thái bình Thiên quốc do Hồng Tú Tồn lãnh đạo- Cuộc vận động Duy Tân:Sau cuộc chiến Trung –Nhật 1894-1895, phong trào đấu tranh chống đế quốc và phongkiến lên cao. Một số người trong giai cấp thống trị Trung Quốc chủ trương cải cách chính trị, thay thế chế độ quân chủ chuyênchế bằng chế độ quân chủ lập hiến, theo con đường Minh Trị Duy Tân ở Nhật Bản. Hai người lãnh đạo phái Duy Tân làKhang Hữu Vi và Lương Khải Siêu.H: Thái độ của triều đình Mãn Thanh trước những chủ trương duy tân như thế nào?HS dựa vào SGK trả lời: GV bổ sung: Từ Hi Thái hậu đã bắt giam vua QuangTự. Khang Hữu Vi và Lương Khải Siêu bỏ trốn ra nước ngoài. Phong trào Duy Tânqua103 ngày đã chấm dứt.H: Em có nhận xét đánh giá gì về phong trào Duy Tân?GV hướng HS về nguyên nhân thất bại, ý nghĩa lịch sử.+ Khách quan:+ Chủ quan: + Ý nghĩa:- Phong trào Nghĩa Hòa Đồn: GV u cầu HS dựa vào SGK tóm tắt diến biến cuộckhởi nghĩa. GVgiúp HS phân tích Bọn đế quốc nhân đó thành lập liên quân 8 nước Anh, Mĩ, Nhật, Nga, Đức, Pháp, ÁO, I-ta-li-atiến đánh Bắc Kinh, cướp bóc của cải, giết hại nhân dân. 1481900, Bắc Kinh thất thủ, Từ Hi Thái hậu, vua Quang Tựcùng quần thần phải bỏ chạy khỏi kinh đô. Quân đội các nước đế quốc đã tiến hành tàn sát, đốt phá, cướp bóc cực kì tàn bạotại Thiên Tân và Bắc Kinh. Hoảng sợ trước các nước đế quốc triều đình Mãn Thanh đã quay sang thỏa hiệp với chúng, chốnglại Nghĩa Hòa Đồn, kí Hiệp ước Tân Sửu 1901 Trung Quốc
1. Trung Quốc bị các nước đế quốc xâm lược:
- Viện cớ nhà Thanh “bế quan tỏa cảnh”, Anh tiến hành lược Trung Quốc 61840. Mãn Thanh kí Hiệpước chấp nhận yêu cầu của Anh.- Các nước đế quốc xâu xé, mở đầu cho quá trình Trung Quốc trở thành nước nửa thuộc địa, nửa phongkiến.2. Phong trào đấu tranh của nhân dân Trung Quốc từ giữa thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX:- Giữa thế kỉ XIX, nhân dân Trung Quốc tiếp tục nổi dậy chống đế quốc, phong kiến. Tiêu biểu là khởinghĩa Thái bình Thiên quốc 1851.- Cuộc vận động Duy Tân 1898 của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu lãnh đạo được vua Quang Tự ủnghộ, sau 103 ngày thất bại.- Nguyên nhân: + Khách quan: Giai cấp tư sản còn yếu, phong kiếnbảo thủ mạnh, đất nước bị nô dịch. + Chủ quan: Chưa dựa vào quần chúng, chưa triệt đểkiên quyết. - Ý nghĩa: Đã làm lung lay chế độ phong kiến, mởđường cho tư tưởng tiến bộ vào Trung Quốc. - Khởi nghĩa Nghĩa Hòa Đồn: SGK- 5 -Hoạt động 3: Cá nhân -Về Tôn Trung Sơn và Trung Quốc Đồng minh hội:+ GV phân tích cho các em về Tôn Dật Tiên GV kể vài nét về tiểu sử của ông.+ GV nhấn mạn năm 1905, thành lập Trung Quốc Đồng minh hội một chính đảng đầu tiên của giai cáptư sản Trung Quốc. - Về Cách mạng Tân Hợi:+ GV sử dụng lược đồ Trung Quốc để trình bày diễn biến của Cách mạng Tân Hợi:H: Nêu ý nghĩa lịch sử và hạn chế của cuộc Cách mạng Tân Hợi?HS dựa vào SGK trả lời: Hạn chế:Không thủ tiêu giai cấp phong kiến; không đụng chạm đến các nước đế quốc; không giải quyết vấn đềruộng đất cho nông dân. GV chốt ý.3. Tôn Trung Sơn và Cách mạng Tân Hợi: - Năm 1905, Trung Quốc Đồng minh hội thành lập.- Mục tiêu của Hội: đánh đổ Mãn Thanh, khơi phục Trung Hoa, thành lập Dân quốc, bình đẳng ruộng đấtcho dân cày.- Cách mạng Tân Hợi: + Ngày 951911, Mãn Thanh trao quyền kinh doanhđường sắt cho đế quốc, làm bùng nổ cuộc đấu tranh. + Diễn biến: Học SGK+ Kết quả: Viên Thế Khải làm Tổng thống, Tôn Trung Sơn từ chức, cách mạng chấm dứt.Ý nghĩa: - Lật đổ chế độ phong kiến, mở đường cho chủ nghĩatư bản phát triển. - Có ảnh hưởng nhất định đối với cuộc đấu tranh giảiphóng dân tộc một số nước ở châu Á.Chuyện nhà Thanh làm mất đất TQ sau Chiến tranh Nha phiến với Anh
Nguồn hình ảnh, Universal History Archive
Chụp lại hình ảnh,
Quan quân nhà Thanh lên tàu The Arrow giật cờ của Anh Quốc trong Chiến tranh Nha phiến lần hai. Nhưng các giao tranh chỉ đem lại thất bại cho Trung Hoa.
Ngày 15/01 năm 1840, Tổng đốc Lưỡng Quảng, Lâm Tắc Từ công bố một lá thư gửi Nữ Hoàng Victoria, yêu cầu người Anh ngừng đem nha phiến vào Trung Quốc.
Phụng mệnh Hoàng đế Đạo Quang đi tiễu trừ nạn nha phiến, tên tuổi Lâm Tắc Từ [1785-1850] đã gắn liền với nỗ lực tự vệ thất bại của Trung Hoa trong thế kỷ 19.
Nhưng tư duy của ông cũng phản ánh hạn chế của quan lại Trung Hoa lúc Phương Tây bành trướng theo các nguyên lý kinh tế mà nhà Thanh không thể hiểu nổi.
Con đường Tơ lụa và sự thật về Trịnh Hòa
Quảng cáo
Đấu giá súng nạm vàng của vua Càn Long
Ngoại giao Pháp và những cơ hội bị bỏ lỡ của VN
Trong lá thư được đăng ở Quảng Châu, Lâm Tắc Từ kêu gọi Nữ Hoàng Anh hãy "chọn lựa những thần dân để ngăn bọn xấu, bọn vô lại không sang Trung Hoa".
Lâm Tắc Từ vẫn tin rằng nạn buôn lậu nha phiến vào Trung Quốc để thu bạc trắng của người Anh xảy ra chỉ vì một số cá nhân bất hảo.
Nguồn hình ảnh, Bettmann
Chụp lại hình ảnh,
Một phụ nữ Trung Hoa nghiện bàn đèn thuốc phiện. Anh Quốc đã bán vào Trung Quốc thời nhà Thanh hàng nghìn tấn nha phiến, gây hủy hoại sức khoẻ người dân và rường mối xã hội để thu về hàng vạn lượng bạc
Ông nói Thiên Triều sẽ tha tội cho những người Anh nào đã trót buôn thuốc phiện vào Trung Quốc "vì nhầm lẫn" [by mistake], và không hiểu luật lệ sở tại.
Ông nêu quan điểm 'đức trị' của Nhà Thanh để hỏi Nữ hoàng Victoria không chấp nhận nha phiến ở Anh thì sao bà có thể để chuyện đó xảy ra với Trung Quốc.
Nhưng công ty Đông Ấn được Hoàng gia Anh bảo trợ không chỉ làm chủ một phần Ấn Độ mà còn độc quyền trồng nha phiến ở Bengal để bán vào Trung Hoa.
Hỗ trợ cho họ là kế hoạch 'ngoại giao pháo hạm' của chính quyền Anh nhằm ép Trung Quốc mở cảng biển, nhân danh 'tự do thương mại' và 'tự do truyền đạo'.
Trong khi đó, Lâm Tắc Từ vẫn coi người Anh chỉ là một thứ 'rợ', giống các bộ lạc du mục đánh vào Trung Quốc các thế kỷ trước.
Cứ lấy lễ giáo Thiên Triều để giáo hóa hẳn họ phải nghe.
Nguồn hình ảnh, DEA PICTURE LIBRARY
Chụp lại hình ảnh,
Liên quân Phương Tây dùng 'ngoại giao pháo hạm' buộc Thanh triều mở cửa
Nguồn hình ảnh, Hulton Archive
Chụp lại hình ảnh,
Dù kiên cường chống ngoại xâm, các nhóm dân quân tự tổ chức ở vùng quê Trung Quốc, gồm cả thiếu niên, chỉ có gậy và lá chắn bằng tre, gỗ, không thể địch nổi các pháo hạm và súng trường của Phương Tây
Sau một vụ va chạm vì lính Anh say rượu giết chết dân Trung Quốc mà không trao nộp thủ phạm cho quan chức Thanh, Lâm Tắc Từ ra tối hậu thư, rồi cho đốt 1400 tấn nha phiến của Anh ở Quảng Châu.
Tháng 6/1840, Anh Quốc cử 16 thuyền chiến đưa quân lính và cả nhân viên của công ty sản xuất nha phiến Jardine Matheson & Co. đến Quảng Châu.
Trong hai năm liền, quân Anh chặn cảng, bắn phá các thành trì của Trung Quốc, lên bộ chiếm đô thị và ép nhà Thanh đàm phán.
Thời kỳ nhượng địa
Cuộc chiến Nha Phiến lần đầu đã làm bộc lộ toàn bộ những yếu kém chiến lược, chiến thuật, khả năng tác chiến của quân Thanh.
Nguồn hình ảnh, Bettmann
Chụp lại hình ảnh,
Tranh vẽ lễ ký kết Hoà ước Thiên Tân lần đầu năm 1858 giữa nhà Thanh với các sứ thần Anh và Pháp
Khi giao tranh kết thúc, nhà Thanh phải ký hòa ước Nam Kinh [1842], bồi thường chiến phí cho Anh, mở 11 cảng và cho truyền đạo tự do.
Hương Cảng [Hong Kong] và vùng cửa sông Châu Giang trở thành nhượng địa 99 năm cho Anh.
Con số 99 năm được ghi vào đó chỉ để Thanh triều khỏi mất mặt vì hai bên đều nghĩ nhượng địa đó là vĩnh viễn.
Điều cay đắng nhất cho Lâm Tắc Từ là dù nhận mật lệnh của vua để làm mạnh tay với quân Anh, ông đã bị tước chức khâm sai đại thần, cho về làm quan ở phía Bắc.
Lương Trump và Putin so với lãnh đạo VN và TQ
Vương quyền Lào và vị vua chết trong im lặng
'Xa lộ Tự do' đối trọng 'Một Vành đai' của TQ?
Các tính toán tiếp theo của nhà Thanh đều không cứu vãn được đất nước.
Tới cuộc chiến Nha Phiến lần hai, chiến thuyền Anh-Pháp lên tận Thiên Tân, uy hiếp triều đình.
Một hòa ước được ký năm 1858, mở toang cánh cửa Trung Quốc cho các đại cường xâu xé.
Sau Anh và Pháp đến Đức, Nga, Mỹ và Nhật đều vào bắt nạt Trung Quốc, biến nước này thành một mạng lưới các đặc khu - thuộc địa [enclaves - colonies].
Cho đến đầu thế kỷ 20, danh sách các đặc khu, gồm tô giới và nhượng địa lên tới hàng chục.
Tại đó, luật ưu tiên người nước ngoài và dân Trung Quốc chỉ vào làm thuê, bán sức lao động.
Dù đến sau Bồ Đào Nha, Anh là nước 'đầu têu' trong vụ bức bách Trung Quốc trao quyền 'tối huệ quốc' cho Phương Tây nên phần bánh của Anh là to nhất.
Bên cạnh tô giới ở Bắc Kinh, Thượng Hải, Hạ Môn, Anh Quốc có thuộc địa Hong Kong và quyền vào hàng loạt cảng biển, cảng sông trên toàn Trung Hoa.
Ngoài Anh, số nhượng địa của nước khác có thể điểm ra như sau:
- Tô giới của Pháp ở Thiên Tân, Thượng Hải, Trạm Giang, Hán Khẩu, Vân Nam và đường xe lửa nối Côn Minh với Hà Nội đã thuộc Pháp.
- Tô giới của Mỹ ở Thiên Tân, Hán Khẩu.
- Tô giới của Nga ở Đại Liên, Hán Khẩu và đường xe lửa Cáp Nhĩ Tân.
- Tô giới của Đức ở Thanh Đảo, Thiên Tân, Hán Khẩu và một số nơi khác.
- Tô giới của Nhật ở Đại Liên, Hàng Châu, Tô Châu, Trùng Khánh và một số tỉnh khác.
- Trung Quốc cũng mất hẳn Đài Loan cho Nhật, và mất mọi quyền ở Triều Tiên để Nhật biến xứ sở đó thành thuộc địa.
- Ngoài Bồ Đào Nha đã chiếm Macau, đến cả Hà Lan, Ý và Bỉ cũng có 'phần bánh' ở Trung Quốc.
Đế quốc Trung Hoa rơi vào một thế kỷ ô nhục, và cái nhìn của họ với bên ngoài, nhất là về người Anh được sử gia A. P. Thornton mô tả như sau:
"Người Mỹ là bạn bè giả dối. Người Nga thì bất định và tệ hơn là rất kém hiệu năng. Người Nhật như thú dữ săn mồi nhưng không ai ngạc nhiên về họ. Nhưng trong con mắt người Trung Hoa thì bọn xấu đầu bảng vẫn là Anh Cát Lợi. Họ là siêu đế quốc và kẻ áp bức Trung Quốc."
Chỉ cần học kỹ thuật là đủ?
Trước khi qua đời năm 1850, Lâm Tắc Từ được vời ra làm quan và để lại nhiều bài học quý giá cho người Trung Quốc.
Ông thấy có nhu cầu thu thập bản đồ thế giới để hiểu về kẻ thù, và các ghi chép của ông sau được đăng trong bộ Hải quốc Đồ chí.
Tuy thế, dù dẫn đầu trường phái cải cách, đến lúc chết Lâm vẫn không hiểu nguyên tắc thương mại tự do, và mục đích của các nước Phương Tây là gì.
Nguồn hình ảnh, Getty Images
Chụp lại hình ảnh,
Thượng Hải có các khu phố Âu là nhượng địa của Trung Quốc cho nước ngoài
Ông vẫn tin rằng văn hóa Trung Hoa là ưu việt hơn và để tự cường thì chỉ cần học kỹ thuật, công nghệ của bọn 'man di mọi rợ' từ Tây Phương.
Khi đến Quảng Châu, ông thấy nhiều quan lại tham nhũng đã làm ngơ để ăn tiền, hoặc tiếp tay cho nạn buôn lậu đưa chất gây nghiện từ tàu của người Anh vào bờ.
Ông tin rằng để chặn nạn tham nhũng thì cần đề cao 'vua sáng, tôi hiền' theo kiểu 'đức trị'.
Lá thư của ông chẳng vào giờ đến tay Nữ hoàng Victoria, và giả sử có đến thì cũng không thay đổi gì.
Sau đó, chính báo The Times of London lại đăng bản dịch tiếng Anh của lá thư.
Dư luận Anh và một phần giới trí thức cũng chia sẻ sự phẫn nộ của Lâm Tắc Từ trước tệ nạn dùng nha phiến đầu độc người Trung Hoa để kiếm lời.
Nhưng Anh Quốc và các đại cường vẫn khai thác Trung Quốc cho tới khi Thanh triều sụp đổ.
Sang thời Trung Hoa Dân Quốc, các tô giới của nước ngoài vẫn tồn tại.
Điều gây phiền toái là mỗi đặc khu có một luật riêng và nhiều băng đảng tội phạm gây án ở khu này chạy sang khu khác để tránh tội.
Các đặc khu chỉ bị xóa khi Mao Trạch Đông giành chiến thắng trong cuộc nội chiến năm 1949.
Macau và Hong Kong thì mãi đến tận cuối thế kỷ 20 mới được trả về 'cố hương'.
Di sản của các đặc khu kinh tế
Trung Quốc sau đó chủ động mở các đặc khu như thời ở Quảng Châu sau Chiến tranh Nha Phiến nhưng để chủ động thu hút công nghệ, đầu tư tư bên ngoài.
Một chi tiết đáng nhớ là Liên Xô cũng tiếp quản khu tô giới của Đế quốc Nga ở Đại Liên và giữ cho đến tận năm 1955 mới trả cho 'các đồng chí Trung Quốc'.
Những tô giới của ngoại kiều như khu phố Anh, phố Pháp ở Thượng Hải nay để nhiều kiến trúc Âu-Á thú vị.
Nhưng chúng là vết thương tinh thần sâu sắc, định hình tư duy của người Trung Quốc trong thế kỷ 20, khiến họ coi quan hệ quốc tế là 'mạnh được yếu thua'.
Ngày nay, thì thời thế đã thay đổi, thậm chí 180 độ.
Chụp lại hình ảnh,
Cảng Hambantota đã được trao cho Trung Quốc thuê 99 năm vì nước chủ nhà Sri Lanka nợ các công ty Trung Quốc hàng tỷ USD
Không chỉ rửa được 'nỗi nhục 100 năm', Trung Quốc còn thành đại cường kinh tế với sức mạnh quân sự dâng lên mạnh mẽ.
Có ý kiến nói Trung Quốc lại đang dùng chính sách 'creditor imperialism', đem đồng tiền và tín dụng để mở cảng biển, đặc khu trên thế giới.
Các đặc khu ngày nay khác tô giới ngày xưa nhiều, vì phần lớn do các nước có chủ quyền làm ăn kém cỏi mà phải cần tín dụng xây cơ sở hạ tầng.
Nhưng người ta cũng nói Trung Quốc đang nhắc lại thông điệp hệt như Anh ngày trước về 'tự do thương mại' để bành trướng kinh tế.
Brahma Chellaney viết trên The Project Syndicate [12/2017] rằng Vành đai và Con đường [BRI] đang đẩy cửa để Trung Quốc vào khai thác thị trường, tài nguyên và nhân khẩu của nhiều nước Á Phi.
Vì thế không lạ khi đã có phản ứng của giới trí thức bản địa lo ngại những khoản cho vay với lãi suất thị trường từ BRI là một thứ gông cùm kinh tế kiểm mới.
Nếu không tự cường được, các nước yếu kém, tham nhũng sẽ phải 'nộp cảng' vì nghiện Reminbi như nha phiến thời Lâm Tắc Từ.
Xem thêm về Trung Quốc:
TQ rầm rộ đưa hơn 40 tàu vào Biển Đông
Tàu sân bay mới của TQ sẽ đồn trú ở Biển Đông?
Đoàn tàu chiến TQ vào Ấn Độ Dương làm gì?