Sức hấp dẫn của văn học dân gian

1. Về khái niệm văn học dân gian

Văn học dân gian là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng được tập thể sáng tạo, nhằm mục đích phục vụ trực tiếp cho những sinh hoạt khác nhau trong đời sống cộng đồng.

2. Các đặc trưng cơ bản của văn học dân gian

– Văn học dân gian là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng.

Thực chất của quá trình truyền miệng là sự ghi nhớ theo kiểu nhập tâm và phổ biến bằng miệng cho người khác. Văn học dân gian khi được phổ biến lại, đã thông qua lăng kính chủ quan [bộ não người] nên thường được sáng tạo thêm. Văn học dân gian thường được truyền miệng theo không gian [từ vùng này qua vùng khác], hoặc theo thời gian [từ đời trước đến đời sau].

Quá trình truyền miệng thường được thực hiện thông qua diễn xướng – tức là hình thức trình bày tác phẩm một cách tổng hợp [nói, hát, kể].

– Văn học dân gian là kết quả của những quá trình sáng tác tập thể.

Tập thể là tất cả mọi người, ai cũng có thể tham gia sáng tác. Nhưng quá trình này, lúc đầu do một người khởi xướng lên, tác phẩm hình thành và được tập thể tiếp nhận. Sau đó những người khác [địa phương khác, thời đại khác] tham gia sửa chữa, bổ sung cho tác phẩm biến đổi dần. Quá trình bổ sung này thường làm cho tác phẩm phong phú hơn, hoàn thiện hơn.

Mỗi cá nhân tham gia vào quá trình sáng tác này ở những thời điểm khác nhau. Nhưng vì truyền miệng nên lâu ngày, người ta không nhớ được và cũng không cần nhớ ai là tác giả. Tác phẩm dân gian vì thế đã trở thành của chung, ai cũng có thể tùy ý thêm bớt, sửa chữa.

– Văn học dân gian gắn bó và phục vụ trực tiếp cho các sinh hoạt khác nhau trong đời sống cộng đồng.

Sinh hoạt cộng đồng là những sinh hoạt chung của nhiều người như lao động tập thể, vui chơi ca hát tập thể, hội hè… Trong những sinh hoạt này, tác phẩm văn học dân gian thường đóng vai trò phối hợp hoạt động, tạo nhịp điệu cho hoạt động [những bài hò : hò chèo thuyền, hò đánh cá,…].

Không những thế, văn học dân gian còn gây không khí để kích thích hoạt động, gợi cảm hứng cho người trong cuộc [ví dụ những câu chuyện cười được kể trong lao động giúp tạo ra sự sảng khoái, giảm bớt sự mệt nhọc trong công việc].

3. Hệ thống thể loại của văn học dân gian Việt Nam

Dựa vào những đặc điểm giống nhau cơ bản về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm trong cùng một nhóm, có thể thấy văn học dân gian Việt Nam gồm những thể loại chính nh­ư sau : thần thoại, sử thi dân gian, truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện cư­ời, truyện ngụ ngôn, tục ngữ, câu đố, ca dao – dân ca, vè, truyện thơ, các thể loại sân khấu [chèo, tuồng, múa rối, các trò diễn mang tích truyện].

READ:  Soạn bài Miêu tả và biểu cảm trong văn tự sự

4. Những giá trị cơ bản của văn học dân gian

– Văn học dân gian là kho trí thức vô cùng phong phú về đời sống của các dân tộc [kho trí khôn của nhân dân về mọi lĩnh vực của đời sống tự nhiên, xã hội, con người]. Kho tri thức này phần lớn là những kinh nghiệm lâu đời được nhân dân ta đúc kết từ thực tế. Vào trong các tác phẩm, nó được mã hoá bằng những ngôn từ và hình tượng nghệ thuật tạo ra sức hấp dẫn người đọc, người nghe, dễ phổ biến, dễ tiếp thu và có sức sống lâu bền cùng năm tháng.

– Văn học dân gian ngợi ca, tôn vinh những giá trị tốt đẹp của con người. Vì thế, nó có giá trị giáo dục sâu sắc về truyền thống dân tộc [truyền thống yêu nước, đức kiên trung, lòng vị tha, lòng nhân đạo, tinh thần đấu tranh chống cái ác, cái xấu,…]. Văn học dân gian cũng vì thế mà góp phần hình thành những
giá trị tốt đẹp cho các thế hệ xưa và nay.

– Văn học dân gian có giá trị to lớn về nghệ thuật. Nó đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển nền văn học dân nước nhà. Nó đã trở thành những mẫu mực để đời sau học tập. Nó là nguồn nuôi dưỡng, là cơ sở của văn học viết.

II. RÈN KĨ NĂNG

1. Những đặc điểm chính của từng thể loại văn học dân gian Việt Nam:

READ:  Soạn bài Lập dàn ý bài văn tự sự

2. Sự tương đồng và khác biệt giữa các thể loại văn học dân gian:

Văn học dân gian Việt Nam cũng như văn học dân gian của nhiều dân tộc khác trên thế giới có những thể loại chung và riêng. Điều đáng lưu ý là ngay trong hệ thống thể loại văn học dân gian của từng dân tộc lại có thể tìm thấy những điểm tương đồng và khác biệt.

– Sự tương đồng : Các thể loại văn học dân gian giống nhau ở cách thức sáng tạo [là những sáng tạo tập thể] và ở phương thức lưu truyền [truyền miệng]. Về cơ bản các tác phẩm văn học dân gian ở các thể loại khác nhau đều quan tâm phản ánh những nội dung liên quan đến đời sống, tâm tư, tình cảm của cộng đồng [chủ yếu là của tầng lớp bình dân trong xã hội].

– Sự khác biệt : Tuy nhiên mỗi thể loại văn học dân gian lại có một mảng đề tài và một cách thức thể hiện nghệ thuật riêng[ví dụ Ca dao quan tâm đến đời sống tâm hồn của con người và thể hiện nó bằng bút pháp trữ tình ngọt ngào, lãng mạn…trong khi đó, Thần thoại lại giải thích quá trình hình thành thế giới, giải thích các hiện tượng tự nhiên,… bằng hình ảnh các thần. Sử thi lại khác, chủ yếu quan tâm phản ánh những sự kiện lớn lao có tính quyết định tới số phận của cộng đồng Sử thi thể hiện nội dung bằng nghệ thuật miêu tả với những hình ảnh hoành tráng và dữ dội…]. Sự khác nhau của các thể loại văn học dân gian cho thấy sự đa dạng về nghệ thuật. Đồng thời nó cũng cho thấy khả năng chiếm lĩnh phong phú hiện thực cuộc sống của nhân dân ta.

Hiện nay do tác động bao trùm của văn hóa nghe nhìn nên văn hóa đọc đang đi thụt lùi.

Đúng ra, phải nói thêm: Một phần trách nhiệm trong việc người đọc “quay lưng” với sách cũng do quá ít tác phẩm văn học có sức thu hút bạn đọc. Bởi có một vài tác giả mà khi sách họ vừa in ra trong một thời gian ngắn đã được tái bản ngay với số lượng đáng kể. Nhưng đáng buồn là số những nhà văn này không đếm đủ 10 đầu ngón tay.

Đó là các trường hợp Nguyễn Nhật Ánh với những truyện tuổi thơ hoặc truyện viết cho tuổi mới lớn. Đó là Nguyễn Ngọc Tư với những truyện ngắn, truyện vừa viết về đề tài nông dân, nông thôn vùng sâu cực nam Nam Bộ... Thật ra không phải tất cả tác phẩm của các nhà văn này đều xuất sắc nhưng vì họ đã tạo ra được “thương hiệu”. Và sự độc đáo,“không đụng hàng”.

Tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư hấp dẫn phần lớn người đọc thị dân nhưng gốc gác nông dân xuất thân từ chốn bưng biền. Có nghĩa là văn chương muốn có sức hấp dẫn người đọc, ngoài tài năng văn học còn cần có sự độc đáo.

Một trường hợp đặc biệt thú vị và bất ngờ là truyện dài Mùa hè năm Petrus của Lê Văn Nghĩa. Tác phẩm vừa phát hành tháng 11-2012 thì một tháng sau đã tái bản với số lượng không nhỏ [theo lời một cán bộ Nhà xuất bản Trẻ]. Đây là một truyện dài dày gần 500 trang, giá bán đến 120.000 đồng - một số tiền không nhỏ với lứa tuổi học trò - cũng là những đối tượng mua sách. Ngoài ra, đối tượng của cuốn sách còn là những người có tuổi, cựu học sinh Petrus Ký trước 1975 hoặc những người bạn cùng thời có thể không học Petrus mà học một trường khác, như lời tựa tác giả đã ghi: “Truyện về những người bạn của ngôi trường mang tên Petrus Ký”. Lê Văn Nghĩa là nhà văn trào lộng nổi tiếng từ hơn 20 năm qua, là nhà báo kỳ cựu phụ trách tờ báo trào phúng đầu tiên sau 1975 - Tuổi Trẻ Cười. Cũng từ hơn 20 năm qua ông gần như “một mình một chợ”của mảng văn chương trào phúng với gần 20 tác phẩm. Văn trào lộng của Lê Văn Nghĩa đùa cợt nhẹ nhàng chứ không châm biếm chua cay, độc địa. Bỗng nhiên khi sắp bước vào tuổi 60 và sau một cơn bạo bệnh, Lê Văn Nghĩa chợt nhớ về thời học trò với những tháng năm đẹp nhất đời người, ông cặm cụi ngồi viết lại những ngày tháng tuyệt đẹp năm học đệ tứ [lớp 9 hiện nay] ở ngôi trường kỷ niệm Petrus Ký, cùng đám bạn học cùng lớp toàn con trai đang bước vào tuổi dậy thì với nhiều trò nghịch ngợm nhưng rất đáng yêu. Đây không phải là cuốn hồi ký cũng không phải là tiểu thuyết, mà là một truyện kể về bạn bè, thầy cô và mái trường xưa. Vậy mà sách bán chạy đến giám đốc nhà xuất bản cũng bất ngờ! Có thể giải thích vì đây là cuốn truyện hiếm hoi viết về một ngôi trường kỷ niệm, lại là một ngôi trường nổi tiếng lâu đời, nơi nhiều người sau này trở thành những nhân vật lẫy lừng trong nhiều lĩnh vực. Nhiều thế hệ học sinh của Trường Petrus Ký trước 1975, hiện nay ít nhất cũng đã qua tuổi 50, đã bắt đầu quay nhìn lại những chặng đường đã qua, trong đó chắc chắn là nhớ nhiều nhất quãng đời học sinh thơ mộng đáng yêu. Và Mùa hè năm Petrus nhắc nhớ một thời kỷ niệm không thể nào quên nên đã gõ đúng vào những trái tim rộn ràng hồi tưởng. Kể cả một số không nhỏ những lứa học sinh đã học trường này sau 1975 cũng như các học sinh hiện đang theo học tại ngôi trường nay mang tên Lê Hồng Phong, một trường điểm của TP.HCM và nhiều lớp học trò trường khác cũng là những đối tượng độc giả của Mùa hè năm Petrus.

Tác phẩm văn học vẫn rất cần tính độc đáo và gõ đúng nhịp đập trái tim độc giả.

PHẠM CHU SA