Tranh lụa Việt Nam ra đời từ những năm 1930 và nhanh chóng hình thành một phong cách riêng trong nền hội họa tại Việt Nam. Có nhiều họa sĩ vẽ tranh lụa nhưng người phải nhắc đến đầu tiên đó là danh họa Nguyễn Phan Chánh.
Tác phẩm Chơi ô ăn quan có lẽ là tác phẩm nổi tiếng nhất và được nhiều người biết đến nhất của danh họa Nguyễn Phan Chánh
Được coi là người đặt nền tảng cho tranh lụa hiện đại tại Việt Nam, họa sĩ Nguyễn Phan Chánh đã có những đóng góp lớn cho nền hội họa Việt Nam hiện đại đầu thế kỷ XX.
Sở dĩ cứ nhắc đến tranh lụa, người ta lại nhắc đến Nguyễn Phan Chanh bởi ông là người đã có công tìm tòi, khai phá ra kỹ thuật vẽ tranh lụa hiện đại. Mặc dù tranh lụa đã xuất hiện tại Việt Nam từ thời nhà Lê qua hai tác phẩm chân dung Nguyễn Trãi và chân dung Phùng Khắc Khoan. Nhưng phải đến thời của Nguyễn Phan Chánh, tranh lụa mới thực sự được biết đến qua thành công của ông.
Danh họa Nguyễn Phan Chánh sinh năm 1892 tại Hà Tĩnh. Năm 1922, ông tốt nghiệp Trường Cao đẳng Sư phạm thuộc trường Quốc học Huế. Năm 1925, ông tiếp tục học tại Trường Cao đẳng Mỹ Thuật Đông Dương. Năm 1928, ông bắt đầu sáng tác tranh sơn dầu với tác phẩm đầu tay “Mẹ bầy cho con đan len”, cùng trong năm, ông bắt đầu học vẽ trên lụa Vân Nam. Năm 1931, tác phẩm nổi tiếng “Chơi ô ăn quan” ra đời. Tiếp sau đó là những tác phẩm như: “Cô gái rửa rau”; “Em bé cho chim ăn”; “Lên đồng”..
Được đào tạo hoàn toàn theo lối Tây học nhưng lại là người mang trong mình truyền thống dân tộc, cùng với niềm đam mệ nghệ thuật thư pháp, danh họa Nguyễn Phan Chánh đã sớm bộc lộ tình yêu với tranh lụa. Tranh của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa lối biểu tượng hình của phương Tây và lối tư duy phương Đông. Sẽ là không quá nếu nói rằng, nhờ ông mà nghệ thuật tranh lụa của Việt Nam đã được thế giới biết đến.
Ngắm nhìn tranh của ông, người ta cảm thấy sự nhẹ nhàng, bay bổng, trầm ấm nhưng vô cùng thanh thoát. Cái tài của danh họa còn được thể hiện ở không gian nửa hư, nửa thực khiến cho người xem cảm giác “lạc lối” trong các tác phẩm.
Trong cuộc đời làm nghệ thuật của mình, ông đã sáng tác khoảng hơn 170 tác phẩm, trong số đó có nhiều tác phẩm nổi tiếng như: Chơi ô ăn quan; Người bán gạo; Bữa cơm mùa thắng lợi; Sau giờ trực chiến; Tổ đan mây; Tổ giữ trẻ; Lên đồng; Bát nước giải lao; Em bé cho chim ăn; Trăng lu; Tiên Dung và Chử Đồng Tử…
Được biết đến nhiều nhất có lẽ là bức Chơi ô ăn quan. Trên nền lụa mịn màng, họa sĩ đã khắc họa hình ảnh bốn đứa trẻ chăm chú với trò chơi dân gian. Cũng khăn nâu sồng, vấn mỏ quạ, quần the, áo bà ba..bốn đứa trẻ được thể hiện một cách rất tinh tế, có chiều sâu. Nhìn vào bức tranh, người ta cảm thấy như được trở về với quá khứ, với tuổi thơ trong trẻo, hồn nhiên..
Tháng 5 năm 2013, tác phẩm Người bán gạo của danh họa Nguyễn Phan Chánh được bán đấu giá trong một cuộc đấu giá của nhà Christie’s International tổ chức ở Hồng Kông. Ở đây, tác phẩm đã được bán với giá 390.000 USD tương đương 8 tỉ tiền Việt Nam. Tính đến thời điểm đó thì Người bán gạo là tác phẩm [ của họa sĩ người Việt ] được mua với giá cao nhất.
Danh họa Nguyễn Phan Chánh là người giữ kỷ lục về số tác phẩm được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật VIệt Nam tính đến nay. Nếu có dịp đến thăm quan Bảo tàng Mỹ Thuật Việt Nam, sẽ không khó để tìm những tác phẩm của danh họa Nguyễn Phan Chánh. Đặc biệt trên tầng 3, trong gian phòng giới thiệu về tranh lụa của Việt Nam, tranh của danh họa Nguyễn Phan Chánh chiếm riêng một mảng tường. Những tác phẩm được trưng bày tại đây có thể kể đến như: Chợ Kim Liên [1957]; Bữa cơm mùa thắng lợi [1960]; Bát nước giải lao [ 1967]; Tổ đan mây [1960]; Rạng sáng cho con bú 1970…
Tranh lụa là một loại tranh đã xuất hiện từ rất lâu tại các quốc gia Châu Á như Trung Quốc, Nhật bản. Tranh lụa du nhập vào nước ta chính xác vào khoảng thời gian nào không rõ chỉ biết rằng hiện nay Việt Nam còn lưu giữ được 02 bức chân dung của Nguyễn Trãi và chân dung của Phùng Khắc Khoăn từ đời nhà Lê những chưa rõ tác giả là ai.
Tranh lụa hiện đại Việt Nam ra đời từ những năm 1930. Điểm đặc biệt giữa kỹ thuật vẽ tranh lụa cổ và tranh lụa hiện đại Việt Nam là ở chỗ: tranh lụa cổ được vẽ trực tiếp trên lụa khô, còn tranh lụa hiện đại thì được người họa sĩ căng lụa trên khung gỗ, trong quá trình vẽ có thể rửa lụa nhiều lần rồi vẽ tiếp cho đến khi ưng ý. Màu dùng để vẽ tranh lụa thường là màu nước, mực nho..Tranh lụa sau khi vẽ xong thường được bồi lên một lớp giấy, sau khi khô hoàn toàn sẽ được đưa vào khung kính, vừa để bảo quản, vừa tăng tính thẩm mỹ cho tranh.
Trong cuộc đời làm nghệ thuật, ông để lại hơn 170 tác phẩm. Ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật đợt I [năm 1996].
Rạng danh nền hội họa Việt Nam
Hoạ sĩ Nguyễn Phan Chánh [tuổi Nhâm Thìn, 1892-1984], là danh họa, bậc thầy của hội họa lụa Việt Nam. Ông sinh tại thôn Tiền Bạt, xã Trung Tiết, huyện Thạch Hà nay là phường Tân Giang, thành phố Hà Tĩnh, tỉnh Hà Tĩnh.
Đánh giá về tài năng hội họa của Nguyễn Phan Chánh, họa sỹ Trịnh Cung cho rằng: “Ông là người đã tạo ra một diện mạo tranh lụa Việt Nam không lẫn vào bất kỳ một phong cách nào đối với các nước có nền tranh lụa lớn nhất thế giới như Trung Hoa và Nhật Bản. Trong sáng tạo nghệ thuật, ông đã tạo dựng một phong cách riêng, hay hơn thế nữa là một trường phái, là điều hiếm hoi. Nguyễn Phan Chánh là một hiện tượng xuất chúng của hội họa Việt Nam, cũng như Nguyễn Gia Trí với sơn mài”.
Năm 1929, khi đang là sinh viên Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Nguyễn Phan Chánh tham dự cuộc thi vẽ mẫu tem của Bưu chính Đông Dương và bức tranh ông vẽ một người nông dân quần xắn tới đầu gối đang lom khom cấy lúa đã giành giải Nhất. Tiền thưởng cuộc thi khá lớn: 90 đồng Đông Dương.
Theo thời giá bấy giờ, với số tiền này, người ta có thể mua được hơn 3 tấn gạo. Sau cuộc triển lãm ở Paris năm 1931, tranh lụa Nguyễn Phan Chánh đã gần như trở thành một thứ “hàng hiệu” với giới sưu tập tranh phương Tây. Với một họa sĩ, tranh vẽ xong đã có người hỏi mua ngay [mà lại trả giá cao] hiển nhiên là một niềm vui, nếu không nói là đáng tự hào.
Ngắm nhìn tranh của ông, người ta cảm thấy sự nhẹ nhàng, bay bổng, trầm ấm nhưng vô cùng thanh thoát. Cái tài của danh họa còn được thể hiện ở không gian nửa hư, nửa thực khiến cho người xem cảm giác “lạc lối” trong các tác phẩm.
Cả một đời, ông là người chăm chỉ, bình dị và yêu cuộc sống. Tài năng bẩm sinh về hội hoạ không chỉ nâng đỡ tinh thần ông mà còn trực tiếp giúp ông kiếm kế sinh nhai. Những nét vẽ tài hoa của ông đã để lại cho hậu thế một dòng tranh lụa dạt dào thấm đẫm tính dân tộc.
Những tác phẩm thấm đẫm hồn dân tộc
Cho dù là một họa sĩ được đào tạo bài bản theo chương trình của châu Âu nhưng tâm hồn Việt và tính cách Việt trong con người Nguyễn Phan Chánh không bị "đồng hoá". Nguyễn Phan Chánh tiếp nhận ảnh hưởng ở nghệ thuật tạo hình phương Tây khi xây dựng tác phẩm của mình nhưng nội dung của tác phẩm vẫn thấm đượm tinh thần phương Đông.
Nông thôn Việt Nam là mảng đề tài lớn, bảo lưu nhiều hơn cả những tinh hoa của dân tộc thể hiện qua những nét sinh hoạt, những tập tục và cảnh trí thiên nhiên. Phương thức chọn nhân vật của Nguyễn Phan Chánh là một lối thể hiện tính cách của ông. Ông thường tập trung vẽ phụ nữ, trẻ em với những cảnh sinh hoạt thường nhật của nông thôn Việt Nam... Đó chính là mảng đề tài được thể hiện xuyên suốt các tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh những năm 1930 đến 1945.
"Chơi ô ăn quan", "Em bé cho chim ăn", "Đi cày", "Đi cấy", "Rửa rau cầu ao", "Lên đồng", "Trốn tìm", "Chim sổ lồng", "Chị em đùa cá"... là những tác phẩm nổi tiếng, sống mãi với thời gian, được sáng tác trong thời kỳ này.
Tranh của ông chứa đựng sự sung mãn và biến ảo trong từng nét vẽ. Ông đặc biệt chú ý đến cách làm dịu tan hình thể trên nền phẳng, tạo ra sức khái quát cao. Tranh của Nguyễn Phan Chánh thường sử dụng các màu: nâu, đen, trắng vỏ trứng, xám, đỏ bã trầu... Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong tranh ông điêu luyện đến độ tạo cảm giác như có sự chuyển động giữa đối tượng và nền, ngăn bởi những nét buông mảnh và dịu.
Trong những năm kháng chiến chống Pháp, từ năm 1945 đến năm 1954, Nguyễn Phan Chánh tạm thời xa những tấm lụa thân yêu của mình, vì trong vùng kháng chiến nơi họa sĩ ở bấy giờ, không có lụa dùng cho tranh. Với tinh thần kháng chiến cứu nước và nghệ thuật vẽ tranh dân gian, Nguyễn Phan Chánh đã vẽ tranh cổ động và áp phích về đề tài chống thực dân.
Sau hiệp định Giơnevơ, Nguyễn Phan Chánh trở về Hà Nội, trở về với những vuông lụa. Những năm tháng sau ngày Hà Nội được tiếp quản, Nguyễn Phan Chánh liên tục sáng tác, với số lượng tranh gấp nhiều lần những năm đầu sáng tác. Tranh của ông sau này xuất hiện nhiều nhân vật hơn, màu sắc được nới rộng và sáng hơn. Các màu xanh lục tươi, xanh lam tươi, đỏ tươi xuất hiện.
Hình ảnh những người nông dân trong tranh của ông được nhìn từ góc độ mới với một thế giới quan mới. Từ năm 1955 đến những năm 1970 sau này, bút pháp tả thực của Nguyễn Phan Chánh được trang bị thêm những nguyên lý của phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa. “Trăng tỏ”, “Trăng lu”, “Chiều về tắm cho con”, “Sau giờ trực chiến”, “Đi chống hạn”, “Đan mây”, “Bữa cơm mùa thắng lợi”,… là những tác phẩm được ông sáng tác trong thời kỳ này.
Đến nay, khi ông đã “theo mây trắng về trời” nhưng tính cách và con người chất phác, hồn hậu của ông vẫn in sâu trong trái tim những người sống quanh ông, những người đã từng tiếp xúc với ông. Những đứa trẻ đã từng sống tại ngôi nhà 65 phố Nguyễn Thái Học trước đây - nay có người lên ông, lên bà - vẫn in đậm trong tâm khảm hình ảnh người họa sĩ quắc thước Nguyễn Phan Chánh thường đùa vui cùng đám trẻ trong khu tập thể.
Nhớ về cha mình, nhà văn Nguyệt Tú thường nhớ đến hình ảnh ông say sưa bên giá vẽ và quên mất thời gian để dành trọn mình cho sáng tạo nghệ thuật. Bất chợt gặp một thời khắc tạo cảm hứng cho sáng tạo nghệ thuật, Nguyễn Phan Chánh thường sống hết mình cho những thời điểm quý giá ấy.
Nhớ về một lần làm mẫu cho họa sĩ Nguyễn Phan Chánh vẽ bức “Trốn tìm”, nhà văn Nguyệt Tú kể: “Chỉ nhớ rằng, tôi đã phải ngồi đến mỏi tê cả hai chân. Thỉnh thoảng, cha tôi lại động viên: ‘Con cố gắng chút nữa thôi để cha vẽ nốt những nếp gấp của tà áo trắng con ạ’. Tôi ngoan ngoãn làm theo ý cha.
Nhìn trên bức phác thảo chì than, chỉ thấy những nét vẽ chi chít, nhưng lúc đã hoàn thành thì nét vẽ trông thật tài tình. Người xem tranh rất thích những nếp gấp màu trắng sinh động ở tà áo của cô gái ngồi trốn. Khi cha vẽ xong, chúng tôi sững sờ nhìn bức tranh, không nhận ra hai thiếu nữ trong tranh chính là mình...”.
Ngày nay, dù chúng ta chỉ còn được biết đến ông qua những câu chuyện kể và những tác phẩm để lại cho muôn đời sau, nhưng cho dù là bất cứ ai, khi đứng trước những bức họa của Nguyễn Phan Chánh, đều cảm nhận được hồn cốt của dân tộc thấm đẫm trong từng tác phẩm.