ThS.BS. GIANG MINH NHẬT
Khoa Nội Tim Mạch – Bệnh viện Nhân Dân Gia Định
Đột tử do tim với nguyên nhân thường gặp nhất là nhồi máu cơ tim cấp, trong đó dòng máu từ động mạch vành cấp máu nuôi cơ tim bị tắc nghẽn, thường là do huyết khối, làm cơ tim bị tổn thương và chết đi. Bên cạnh đó, đột tử do tim cũng có thể có nguyên nhân rối loạn nhịp tim ở người hoàn toàn bình thường trước đó, hay ở bệnh nhân đã biết bệnh tim nền [suy tim, các bệnh cơ tim, thiếu máu nuôi cơ tim mạn tính…].
Ngược lại, đột quỵ là tình trạng mạch máu nuôi não bị “tắc nghẽn” [nhồi máu não] hay bị “vỡ” [xuất huyết não]. Não ở điều kiện bình thường không tích trữ oxygen, và hoạt động của não phụ thuộc vào mạng lưới mạch máu dày đặc cung cấp oxy cho các tế bào. Khi đột quỵ xảy ra, tình trạng thiếu máu nuôi làm các tế bào não xung quanh mạch máu bị thiếu dưỡng chất và oxygen. Nếu tình trạng này kéo dài hơn 3-4 phút, các tế bào não bắt đầu chết đi.
Đột tử do nhồi máu cơ tim cấp và đột quỵ khác nhau về biểu hiện triệu chứng:
Ảnh minh họa: Phân biệt đột tử do nhồi máu cơ tim cấp và đột quỵ
Mặc dù đột tử do tim và đột quỵ là hai tình huống cấp cứu hoàn toàn khác nhau về triệu chứng, nhưng lại có chung nhiều yếu tố nguy cơ:
- Hút thuốc lá
- Huyết áp cao
- Rối loạn lipid máu
- Đái tháo đường
- Ít vận động thể lực, béo phì
- Tiền căn gia đình bệnh tim mạch do xơ vữa động mạch
- Rung nhĩ
Chính vì thế, nguyên tắc cơ bản phòng ngừa đột quỵ và đột tử do tim nhìn chung giống nhau. Thay đổi lối sống tích cực giúp giảm cả nguy cơ đột tử do nhồi máu cơ tim và đột quỵ. Dù ở bất cứ độ tuổi nào, chúng ta nên duy trì vận động thể lực thể thao đều đặn [ít nhất 30 phút/ngày, hầu hết các ngày trong tuần], duy trì cân nặng lý tưởng bằng khẩu phần ăn hợp lý [nhiều rau xanh, trái cây, ít chất mỡ bão hoà, và cholesterol, ít muối], ngưng hút thuốc lá, giảm lượng cồn trong thức uống. Khám sức khoẻ định kỳ, phát hiện và chẩn đoán sớm các yếu tố nguy cơ tim mạch gây xơ vữa động mạch: huyết áp cao, rối loạn lipid máu, rung nhĩ, đái tháo đường… Tuỳ theo giai đoạn bệnh lý, một hay nhiều bệnh lý đi kèm, tuỳ theo đặc điểm lối sống từng bệnh nhân, các bác sĩ chuyên khoa sẽ tư vấn chế độ điều trị và theo dõi hợp lý.
Ảnh minh họa: Cập nhật thông tin ngăn ngừa đột quỵ từ Website và Fanpage Phòng chống đột quỵ
Đột quỵ và đột tử do nhồi máu cơ tim cấp mặc dù là các tình trạng bệnh lý nặng nề, có khả năng để lại nhiều di chứng và hệ quả lâu dài; nhưng chúng ta có thể phòng ngừa bằng kiến thức đúng, nhận diện sớm triệu chứng, xử trí ban đầu thích hợp. Bên cạnh đó, việc thay đổi lối sống tích cực, chẩn đoán sớm các bệnh lý tim mạch do xơ vữa mạch máu và tuân thủ điều trị hoàn toàn có thể giúp giảm đáng kể sự xuất hiện đột quỵ và đột tử do nhồi máu cơ tim cấp.
Chắc hẳn những người hâm mộ trên thế giới và Việt Nam vừa chứng kiến một sự cố gây sốc trong trận bóng đá giữa Đan Mạch và Phần Lan rạng sáng ngày thứ bẩy 13/6/2021 trong khuôn khổ vòng chung kết EURO 2020 vừa qua khi thủ quân của đội tuyển Đan Mạch – Christian Eriksen đã bất ngờ đổ gục trên sân bóng ở phút 43 của hiệp 1 khi mà anh không bị va chạm hay chấn thương gì và anh trước đó vẫn thi đấu hoàn toàn tích cực, không có biểu hiện suy yếu hay mệt mỏi gì. Sau khi ngã gục một thời gian rất ngắn sau đó cầu thủ này đã diễn biến tới ngừng tim và được hồi sinh tim phổi ngay lập tức bởi các nhân viên y tế ngay tại sân bóng.
Thật may mắn là sau vài phút cấp cứu ép tim ngoài lồng ngực và sử dụng máy sốc điện tự động [AED - automated external defibrillator] tim cầu thủ này đã đập trở lại và tình trạng hiện tại đã ổn định trong bệnh viện. Hiện tại chúng ta vẫn chưa rõ nguyên nhân tại sao khiến Eriksen bị ngã gục và ngừng tim, nhưng khả năng đột quỵ não có thể loại trừ do ý thức, chức năng vận động và cảm giác hồi phục gần hoàn toàn ngay sau cấp cứu tại sân vận động, anh có thể gọi điện thoại cho người thân và bạn bè từ bệnh viện.
Hình 1: Các nhân viên y tế cấp cứu cho cầu thủ đội Đan Mạch
Đây không phải là lần đầu bóng đá thế giới cũng như các môn thể thao khác chứng kiến hiện tượng như thế này. Chuyện gì đã xảy ra với Eriksen, tại sao những người trẻ và rất khỏe mạnh, được rèn luyện thường xuyên lại có thể bị ngừng tim đột ngột như vậy? Những lý giải và một vài gợi ý về mặt chuyên ngành sau đây sẽ giúp đồng nghiệp cũng như người dân có thêm kiến thức về tình trạng bệnh lý ít gặp nhưng vô cùng nguy hiểm này.
Đột tử là tình trạng tử vong đột ngột xảy ra trong vòng 1 giờ sau khi khởi phát triệu chứng cấp tính hoặc khi không chứng kiến thời điểm tử vong nhưng trong vòng 24 trước đó nạn nhân không có biểu hiện triệu chứng gì. Trong đó đột tử do tim là hay gặp nhất, theo các nghiên cứu tỷ lệ gặp dao động từ 50 đến 100 trường hợp trên 100.000 dân/năm, nguyên nhân hàng đầu thường là do bệnh lý mạch vành gây nhồi máu cơ tim cấp tức là tình trạng động mạch cấp máu cho cơ tim bị vữa xơ, vôi hóa gây hẹp dần sau đó tắc đột ngột, hậu quả là dẫn tới ngừng tim. Tuy nhiên các yếu tố nguy cơ để nghĩ tới bệnh mạch vành của Eriksen là rất ít bởi độ tuổi trẻ và rèn luyện thường xuyên. Các rối loạn về nội môi, điện giải cũng không nghĩ tới bới cầu thủ này đã quá quen với tình trạng hoạt động thể lực cường độ cao như thế này lâu rồi.
* Có nhiều nguyên nhân rối loạn tim mạch bẩm sinh có thể gây ngừng tim đột ngột ở người trẻ nhưng thường gặp nhất là các nguyên nhân
- Bệnh lý cơ tim, đặc biệt bệnh cơ tim phì đại [Hình 2], là tình trạng bệnh lý mà cơ tim bị dầy lên [phì đại] và làm cho cơ tim khó khăn khi co bóp để bơm máu đi, dễ gây nên các rối loạn nhịp tim và ngừng tim.
Hình 2: Hình ảnh cơ tim bình trường [trái] và bệnh cơ tim phì đại [phải].
- Viêm cơ tim: Là tình trạng viêm nhiễm ở cơ tim gây nên rối loạn về hoạt động điện và chức năng bơm máu của tim khiến tim ngừng đập đột ngột. Nguyên nhân hay gặp nhất là do vi rút.
Tuy nhiên, những bệnh lý này là bệnh lý tim mạch thực thể, thường có triệu chứng kèm theo, người bệnh dễ dàng được chẩn đoán qua thăm khám tim mạch thường quy.
* Trong trường hợp Christian Eriksen, là một cầu thủ có giá trị chuyển nhượng rất cao, nên khả năng Eriksen có tình trạng bệnh lý rối loạn nhịp tim mà các kiểm tra y học thông thường chưa phát hiện được. Đây chính là những đặc điểm của rối loạn nhịp tim bẩm sinh [hoặc gọi là: hội chứng rối loạn nhịp tim tiên phát] mà hiểu biết của chuyên ngành tim mạch thế giới vẫn còn nhiều khoảng trống kiến thức.
Các hội chứng này liên quan đến rối loạn di truyền trong các gen chi phối hoạt động của các kênh ion điện học của tim, có tính chất di truyền gia đình; điểm đặc biệt là các thăm khám về hình thái cấu trúc quả tim, thậm chí giải phẫu tử thi thì cấu trúc tim vẫn hoàn toàn bình thường [Hình 3]. Việc phát hiện chủ yếu dựa vào hình ảnh ghi điện tim, nhưng các bất thường trên điện tim đôi khi lại không diễn ra liên tục nên người bệnh và chuyên gia y tế không xác định được. Điều đáng sợ nhất là các hoạt động điện học bẩm sinh của tim thường dẫn tới rối loạn nhịp tim rất nguy hiểm, thường là nhanh thất, rung thất làm tim không bơm được máu tới các tạng và dẫn tới bệnh nhân nhanh chóng tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời.
Nhóm này gồm 5 hội chứng bệnh lý chính: Hội chứng Brugada [hình 3], Hội chứng QT dài, Hội chứng QT ngắn, Hội chứng tái cực sớm, Nhịp nhanh thất đa hình liên quan đến catecholamine [Hình 4].
Hình 3: Điện tim và mô bệnh học tim bình thường ở bệnh nhân hội chứng Brugada trong nghiên cứu của chúng tôi
Các rối loạn bệnh lý trên là thường gặp có thể gây rối loạn nhịp tim và ngừng tim ở những người trẻ, khỏe mạnh, thậm chí là người thường xuyên luyện tập thể dục thể thao. Đặc biệt thể bệnh “Nhịp nhanh thất đa hình liên quan đến catecholamine” là loại rối loạn nhịp nguy hiểm liên quan đến gắng sức; khi bệnh nhân gắng sức sẽ xuất hiện nhiều ngoại tâm thu thất đa dạng, sau đó dẫn tới ngừng tim; việc chẩn đoán thể bệnh này dựa vào hỏi bệnh và xét nghiệm 2 gen [RyR2 và CASQ2]; đây là thể bệnh có nhiều liên quan đối với trường hợp Christian Eriksen.
Hình 4: Nhịp nhanh thất đa hình liên quan đến catecholamine sau khi gắng sức [Nguồn: Hội nhịp tim Mỹ năm 2017]
Chính vì vậy đối với những người mà gia đình có yếu tố nguy cơ cao như có người trong gia đình đột tử trẻ dưới 50 tuổi mà giải phẫu tử thi không tìm thấy nguyên nhân, tiền sử hay bị ngất không rõ nguyên nhân, liên quan đến gắng sức hoặc cả lúc ngủ nghỉ nên được đi thăm khám đánh giá về bệnh lý tim mạch và theo dõi định kỳ thậm chí làm các xét nghiệm chuyên sâu như xét nghiệm gen nếu có yếu tố nguy cơ cao để sớm phát hiện bệnh và có biện pháp điều trị phù hợp, tránh những biến cố đáng tiếc có thể xảy ra. Bệnh viện TƯQĐ 108 đã được Bộ Khoa học Công nghệ giao nhiệm vụ chủ trì về nghiên cứu đặc điểm gen trong Hội chứng rối loạn nhịp tim bẩm sinh này, kết quả của nghiên cứu trong thời gian tới sẽ có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong chẩn đoán, sàng lọc nguy cơ đột tử ở nhóm bệnh nhân này.
Về nguyên nhân ngừng tim nói chung thì có rất nhiều, nhưng cấp cứu ban đầu bệnh nhân ngừng tim thì không có sự khác biệt. Khi chứng kiến 1 nạn nhân bị ngừng tim, việc cần thiết nhất phải làm là kêu gọi được sự giúp đỡ, đảm bảo an toàn về môi trường xung quanh và tiến hành cấp cứu nạn nhân đúng cách trong khi chờ đợi nhân viên chuyên môn.
Hình 5: 3/6 mắt xích quan trọng nhất trong chuỗi cấp cứu ngừng tuần hoàn ngoài Bệnh viện cho Eriksen ngay tại sân vận động
Ở nước ta việc trang bị các máy phá rung tự động [như trong trường hợp cấp cứu Eriksen] rất hạn chế, nói chính xác là hầu như không có; việc biết cách sử dụng của người dân hầu như không thể nên việc quan trọng nhất chính là ép tim ngoài lồng ngực và hỗ trợ hô hấp qua việc thổi ngạt. Ép tim cần thực hiện nhanh và mạnh với tần số từ 100 đến 120 lần/phút. Độ lún của thành ngực khi ép là khoảng 5 đến 6 cm. Vị trí là một nửa dưới của xương ức. Cứ sau mỗi 30 lần ép tim thì tiến hành thổi ngạt cho nạn nhân 2 lần, mỗi lần thổi ngạt kéo dài khoảng 1 giây sao cho có thể nhìn thấy lồng ngực nở lên khi thổi vào.
Kiên trì cấp cứu cho đến khi có người hỗ trợ hoặc đến khi nạn nhân có thể tự hồi phục. Tuy nhiên, dù nạn nhân có tự hồi phục thì cũng phải đưa ngay tới cơ sở y tế để tìm và giải quyết nguyên nhân hoặc biến chứng của việc ngừng tim.
Thực hiện: Đại úy, BS Phạm Văn Chính
Trung tá, TS. Đặng Việt Đức khoa Hồi sức tim mạch – Bệnh viện TWQĐ 108