Vì sao công nghiệp hóa, hiện đại hóa phải gắn với phát triển kinh tế thị trường

Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, lần đầu tiên Đảng ta đã ghi vào văn kiện luận điểm quan trọng về phát triển kinh tế tri thức (KTTT) với tư cách là một yếu tố mới cấu thành đường lối CNH,HĐH đất nước. Đến Đại hội XI, Đảng ta tiếp tục khẳng định: Đẩy mạnh CNH,HĐH đất nước gắn với phát triển KTTT...1. Điều đó thể hiện sự nhất quán, tầm nhìn xa và tính nhạy bén của Đảng ta về vấn đề này.

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH (bổ sung và phát triển 2011) xác định: Từ nay đến giữa thế kỷ XXI, toàn Đảng, toàn dân ta phải ra sức phấn đấu xây dựng nước ta trở thành một nước công nghiệp hiện đại, theo định hướng XHCN2. Để thực hiện thành công mục tiêu trên, Cương lĩnh cũng chỉ rõ: toàn Đảng, toàn dân ta cần nêu cao tinh thần cách mạng tiến công, ý chí tự lực, tự cường, phát huy mọi tiềm năng và trí tuệ, tận dụng thời cơ, vượt qua thách thức, quán triệt và thực hiện tốt tám phương hướng cơ bản; trong đó, Đẩy mạnh CNH,HĐH đất nước gắn với phát triển KTTT, bảo vệ tài nguyên, môi trường là phương hướng cơ bản đầu tiên. Đây không chỉ là sự tiếp tục đường lối và chiến lược CNH,HĐH đã được xác định ở các kỳ đại hội trước, mà còn thể hiện sự nhạy bén và phát triển sáng tạo của Đảng ta trong việc nhận thức và vận dụng học thuyết kinh tế Mác Lê-nin vào điều kiện cụ thể của đất nước trong thời kỳ mới. Tuy nhiên, sự thay đổi nhanh chóng các điều kiện phát triển, cả ở trong nước và trên thế giới, đòi hỏi chúng ta phải có những nhận thức mới về nội dung và phương thức thực hiện CNH,HĐH.

Trên thế giới hiện nay, công nghiệp hóa không chỉ gắn với các mục tiêu, giải pháp có tính chất truyền thống, mà phải đạt tới mục tiêu hiện đại và dựa trên các công cụ, giải pháp hiện đại. Theo đó, CNH phải đạt đến trình độ tiên tiến mới nhất của thời đại. Vì thế, CNH,HĐH được hiểu là quá trình công nghiệp hóa với các mục tiêu và giải pháp phù hợp với điều kiện và xu hướng phát triển hiện đại. Từ những thập kỷ cuối của thế kỷ XX cho tới nay, khoa học và công nghệ (KH&CN) đã có những bước phát triển kỳ diệu, đặc biệt là cuộc cách mạng công nghệ thông tin (CNTT). Sự phát triển cực kỳ nhanh chóng của các ngành công nghệ cao, như: CNTT, công nghệ sinh học, công nghệ nanô... đang hội tụ với nhau để tạo thành nền tảng cho một hệ thống công nghệ mới của thế kỷ XXI - công nghệ của nền KTTT. Hệ thống công nghệ mới này đã và đang làm biến đổi sâu sắc các quá trình sản xuất, cách thức sản xuất, kinh doanh và mọi lĩnh vực của đời sống xã hội loài người. Đây không chỉ là cách mạng trong kỹ thuật, trong kinh tế mà còn là cách mạng trong các khái niệm, tư duy, cách sống, cách làm việc và trong các quan hệ xã hội Đi đôi với quá trình biến đổi lực lượng sản xuất, từ kinh tế công nghiệp chuyển lên KTTT, là quá trình toàn cầu hóa (trên thực tế đang hình thành nền KTTT toàn cầu). Đó là xu thế phát triển tất yếu khách quan, xu thế ấy lôi cuốn tất cả các quốc gia, không loại trừ ai. Như vậy, đẩy mạnh CNH,HĐH gắn với phát triển KTTT là phương thức xây dựng một đất nước công nghiệp mới trong điều kiện của cuộc cách mạng KH&CN, của xu hướng toàn cầu hóa kinh tế đang gia tăng mạnh mẽ.

Trên cả phương diện lý luận và thực tiễn đều chỉ ra rằng, CNH,HĐH là một quá trình lịch sử tất yếu mà Việt Nam phải trải qua nhằm cải biến nước ta thành một nước công nghiệp, có cơ sở vật chất, kỹ thuật hiện đại, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất tiến bộ; trang bị và tái trang bị công nghệ mới nhất cho tất cả các ngành kinh tế quốc dân, chuyển từ lao động thủ công lạc hậu sang sử dụng lao động với công nghệ (phương tiện, phương pháp) tiên tiến, hiện đại, có hàm lượng trí tuệ cao; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, bảo vệ môi trường sinh thái, nâng cao chất lượng cuộc sống của con người, bảo vệ nền kinh tế độc lập, tự chủ và đưa đất nước đi lên CNXH một cách vững chắc.

Hiện nay, xu thế toàn cầu hóa kinh tế và sự phát triển KTTT đang làm thay đổi mạnh mẽ nội dung và bước đi của quá trình CNH,HĐH ở các nước đang phát triển. Nó đòi hỏi CNH,HĐH ở những nước đi sau (như Việt Nam) phải đồng thời thực hiện hai quá trình: một là, xây dựng nền công nghiệp theo hướng hiện đại; hai là, phát triển KTTT trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Đây là hai nội dung của một quá trình diễn ra song hành và phải được thực hiện đồng thời. Đảng ta xác định: CNH,HĐH ở nước ta phải dựa vào tri thức, theo con đường đi tắt, rút ngắn. CNH,HĐH phải thực hiện đồng thời hai nhiệm vụ: chuyển từ nền kinh tế nông nghiệp sang kinh tế công nghiệp và từ một nền kinh tế công nghiệp sang KTTT. Từ một trình độ thấp về kinh tế và kỹ thuật, muốn đi nhanh và phát triển theo hướng hiện đại cần kết hợp phát triển tuần tự với phát triển nhảy vọt. Theo đó, nền kinh tế nước ta phải phát triển theo mô hình lồng ghép: một mặt, phải phát triển nông nghiệp và các ngành công nghiệp cơ bản; mặt khác, phải phát triển những ngành kinh tế dựa vào tri thức và công nghệ cao. Vì thế, mạnh dạn đi ngay vào phát triển KTTT thì chúng ta mới có khả năng thay đổi phương thức và đẩy nhanh tốc độ CNH,HĐH, thực hiện được các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2020 mà Đảng ta đã đề ra. Do vậy, gắn liền CNH,HĐH với phát triển KTTT là con đường để giải quyết những vấn đề đó. Bởi, KTTT vừa có thể đảm bảo cho sự phát triển bền vững do nó không dựa chủ yếu vào việc khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên, vừa có thể đảm bảo cho sự phát triển nhanh vì nó tạo ra sự bùng nổ về thông tin và sức sáng tạo của nguồn nhân lực.

Trong hơn 25 năm đổi mới vừa qua, Việt Nam đã đạt được những thành tựu kinh tế - xã hội quan trọng: nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng cao 7 - 8%/năm và là một trong những nước có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh nhất thế giới. Trong 10 năm qua, GDP bình quân đầu người tăng gấp hơn ba lần (năm 2000 là 390 USD, năm 2010 là 1.168 USD); đời sống nhân dân được cải thiện đáng kể; nền kinh tế đang chuyển mạnh sang kinh tế thị trường; thể chế kinh tế thị trường đã bắt đầu hình thành và đang trong quá trình hoàn thiện. Nước ta là một trong những nước đứng hàng đầu thế giới về xuất khẩu gạo, cà phê, cao su và là một trong những nước đã giải quyết tốt mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội, được các tổ chức quốc tế thừa nhận có thành tích xóa đói, giảm nghèo nhanh nhất. Trong lĩnh vực KH&CN, trình độ công nghệ của một số lĩnh vực được nâng cao theo kịp trình độ chung các nước trong khu vực; nhất là, CNTT và truyền thông, điện tử (năm 1996 nước ta mới bắt đầu sử dụng internet; đến nay, số người sử dụng internet so với số dân đã đạt 31%, hơn mức bình quân của thế giới). Nền khoa học công nghệ nước ta đạt được những tiến bộ nhất định: tỷ lệ đầu tư cho KH&CN trong tổng chi ngân sách nhà nước từ mức 0,78% năm (1996), đến nay đã tăng lên trên 2%; CNTT được ứng dụng rộng rãi trong các ngành kinh tế quốc dân, như: tài chính, thống kê, điện lực, hàng không, y tế, giáo dục, quản lý doanh nghiệp để cải tiến tổ chức quản lý, mở rộng thị trường, nâng cao năng lực cạnh tranh, bước đầu đạt kết quả tốt. Trong những năm đổi mới, chúng ta đã từng bước tạo được nền tảng về cơ sở vật chất và nguồn nhân lực, đủ điều kiện để thực hiện thành công đường lối phát triển KTTT.

Mặc dù đã đạt được những thành tựu đáng khích lệ, song nền kinh tế nước ta vẫn còn nhiều mặt yếu kém, nhất là chất lượng tăng trưởng thấp, phát triển chưa bền vững. Báo cáo chính trị tại Đại hội XI của Đảng đã nêu rõ: Tăng trưởng kinh tế chưa tương xứng với khả năng; chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế còn kém; cơ cấu kinh tế chuyển dịch chậm3. Nền kinh tế nước ta đang còn dựa chủ yếu vào tài nguyên và lao động, giá trị do tri thức tạo ra chưa đáng kể. Cơ cấu kinh tế vẫn còn nặng về nông nghiệp và khai thác tài nguyên. Đóng góp vào tăng trưởng kinh tế chủ yếu là do vốn (chiếm 52,7%). Giá trị xuất khẩu tuy khá cao, nhưng hiệu quả kém: sản phẩm xuất khẩu chủ yếu là nông sản và nguyên liệu ít qua chế biến. Năng suất lao động ở nước ta còn thấp hơn từ 2 đến 15 lần so với một số nước ASEAN

Nguyên nhân của những yếu kém trên là do: công tác đào tạo nguồn nhân lực còn bất cập trước yêu cầu phát triển KTTT (lực lượng lao động dồi dào, nhưng tỷ lệ qua đào tạo rất thấp, cơ cấu đào tạo lại bất hợp lý, chất lượng đào tạo còn thấp); năng lực khoa học và công nghệ quốc gia còn yếu; kết quả ứng dụng những công trình, bằng sáng chế phát minh khoa học còn ít và thấp so với các nước; thị trường KH&CN chậm được hình thành; sự gắn kết hoạt động KH&CN với giáo dục - đào tạo và sản xuất, kinh doanh còn yếu (tỷ lệ sử dụng công nghệ cao trong công nghiệp của Việt Nam mới chỉ khoảng 20%, trong khi Thái Lan 31%, Ma-lai-xi-a 51%, Xin-ga-po 73%...); đầu tư cho đổi mới thiết bị - công nghệ của các doanh nghiệp Việt Nam thấp, chỉ khoảng 0,2 - 0,3% doanh thu (trong khi Ấn Độ là 5%, Hàn Quốc là 10%); năng lực hoạch định chính sách còn yếu so với yêu cầu phát triển CNTT; công tác ứng dụng CNTT ở nhiều nơi còn mang tính hình thức, hiệu quả thấp...

Từ thực tiễn trên cho thấy, để đẩy mạnh CNH,HĐH gắn với phát triển KTTT, góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn ninh, cần thực hiện tốt một số vấn đề cơ bản sau:

1. Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN; bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô; huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực. Để thực hiện tốt vấn đề đó, cần tiếp tục đổi mới việc xây dựng và thực thi luật pháp bảo đảm cạnh tranh bình đẳng, minh bạch giữa các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế; đổi mới công tác quy hoạch, kế hoạch và điều hành phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường; đồng thời, thực hiện tốt chính sách xã hội. Cùng với đó, cần có hệ thống cơ chế và chính sách phù hợp, đặc biệt là cơ chế, chính sách tài chính, tiền tệ nhằm nâng cao chất lượng tăng trưởng, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của nền kinh tế; bảo đảm quyền tự do kinh doanh và bình đẳng giữa các thành phần kinh tế; tạo lập đồng bộ và vận hành thông suốt các loại thị trường.

2. Phát triển mạnh công nghiệp và xây dựng theo hướng hiện đại, nâng cao chất lượng và sức cạnh tranh. Trong quá trình đó, phải đặc biệt coi trọng việc phát triển KTTT, bảo đảm tăng hàm lượng khoa học công nghệ và tỷ trọng giá trị nội địa trong sản phẩm; phát triển có chọn lọc công nghiệp chế biến, chế tác, công nghiệp công nghệ cao, công nghiệp năng lượng, khai khoáng, luyện kim, hoá chất, công nghiệp quốc phòng. Cùng với đó, cần ưu tiên phát triển các sản phẩm có lợi thế cạnh tranh, sản phẩm có khả năng tham gia mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu; phát triển mạnh công nghiệp hỗ trợ; từng bước phát triển công nghiệp sinh học và công nghiệp môi trường. Đồng thời, cần chú ý phát huy hiệu quả các khu, cụm công nghiệp (Khu công nghệ cao Hoà Lạc - Hà Nội, Khu công nghệ phần mềm Quang Trung - thành phố Hồ Chí Minh...) và đẩy mạnh phát triển công nghiệp theo hình thức cụm, nhóm sản phẩm tạo thành các tổ hợp công nghiệp quy mô lớn và hiệu quả cao.

3. Phát triển mạnh các ngành dịch vụ, nhất là các dịch vụ có giá trị cao, tiềm năng lớn và có sức cạnh tranh. Phát triển khu vực dịch vụ đạt tốc độ tăng trưởng cao hơn các khu vực sản xuất và cao hơn tốc độ tăng GDP là một hướng quan trọng trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Cần tập trung phát triển một số ngành dịch vụ có lợi thế, có hàm lượng tri thức và công nghệ cao, như: du lịch, hàng hải, hàng không, viễn thông, công nghệ thông tin, y tế...; hình thành một số trung tâm dịch vụ, du lịch có tầm cỡ khu vực và quốc tế. Hiện đại hóa và mở rộng các dịch vụ có giá trị gia tăng cao, như: tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, chứng khoán, lô-gi-stíc và các dịch vụ hỗ trợ kinh doanh khác; phát triển mạnh dịch vụ KH&CN, giáo dục và đào tạo, văn hóa, thông tin, thể thao, dịch vụ việc làm và an sinh xã hội.

4. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đổi mới toàn diện và phát triển nhanh giáo dục và đào tạo. Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, là một đột phá chiến lược, là yếu tố quyết định đẩy mạnh phát triển và ứng dụng KH&CN, cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng và là lợi thế cạnh tranh quan trọng nhất, bảo đảm cho phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững. Trong quá trình đó, cần đặc biệt coi trọng phát triển đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý giỏi, đội ngũ chuyên gia, quản trị doanh nghiệp giỏi, lao động lành nghề và cán bộ khoa học, công nghệ đầu đàn. Chú ý đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu đa dạng, đa tầng của công nghệ và trình độ phát triển của các lĩnh vực, ngành nghề; thực hiện liên kết chặt chẽ giữa các doanh nghiệp, cơ sở sử dụng lao động, cơ sở đào tạo và Nhà nước để phát triển nguồn nhân lực theo nhu cầu xã hội. Đồng thời, thực hiện tốt các chương trình, đề án đào tạo nhân lực chất lượng cao đối với các ngành, lĩnh vực chủ yếu, mũi nhọn; chú trọng phát hiện, bồi dưỡng, phát huy nhân tài; đào tạo nhân lực cho phát triển KTTT. Theo đó, Nhà nước phải có cơ chế, chính sách đồng bộ trong thực hiện Nghị quyết số 27, ngày 06-8-2008 của Hội nghị Trung ương 7, khoá X về xây dựng đội ngũ tri thức trong thời kỳ đẩy mạnh CNH,HĐH đất nước.

5. Tập trung phát triển KH&CN, đảm bảo thực sự là động lực then chốt của quá trình phát triển nhanh và bền vững. Theo đó, cần hướng trọng tâm hoạt động KH&CN vào phục vụ CNH,HĐH, nhất là CNTT, bảo đảm phát triển theo chiều sâu góp phần tăng nhanh năng suất, chất lượng, hiệu quả và nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế; thực hiện đồng bộ các nhiệm vụ: nâng cao năng lực, đổi mới cơ chế quản lý, đẩy mạnh ứng dụng KH&CN, tăng cường hội nhập quốc tế về khoa học, công nghệ.

Đại tá, PGS, TS. NGUYỄN MINH KHẢI

Phó Giám đốc Học viện Chính trị

_____________

1 - ĐCSVN - Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb CTQG, H. 2011, tr. 72.

2 - Sđd, tr. 71.

3 - ĐCSVN - Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb CTQG, H. 2011, tr.165.